İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
*Türk Adının anlamı:Doğan,türeyen veya güçlü, kuvvetli,olgun anlamına gelmektedir.
*"Türk” kelimesi ilk defa siyasi ad olarak, Göktürk Devleti tarafından kullanılmıştır.
*Coğrafi bir ad olarak, ilk defa Bizans kaynaklarında Orta Asya için kullanılmıştır. Anadolu ise XII yy dan itibaren Avrupalılarca Türkiye olarak anılmıştır.
*Millet adı olarak Türk, ilk defa 420 tarihli bir Pers metninde geçmektedir.
*Türk adına ilk defa 5yy da Pers (Sasani), 6yy da Bizans kaynaklarında rastlanmıştır.
*Hunlarla ilgili ilk tarihi belge ise MÖ 318 yılına ait bir Çin belgesidir (anlaşma belgesi).
TÜRKLERİN ANAYURDU:
*Aral Gölünün çevresi merkez olmak üzere
Altay-Sayan dağlarının kuzey batısı
Hindikuş, Himalaya ve Tanrı dağlarının kuzeyi
Hazar denizinin doğusu
Kingan dağlarının batısı
ANAYURTTA KURULAN İLK UYGARLIKLAR:
* Anav Kültürü: MÖ 5000-3000 arası Türkistan’ın Başkenti Aşkabat yakınlarında ortaya çıkarılmıştır. Yapılan kazılarda dokuma parçaları,seramik ve süs eşyaları bulunmuştur.
* Kelteminar Kültürü: MÖ 3000 yıllarında Aral gölüne dökülen Amuderya'nın deltasında bulunmuştur. Buradaki insanlar yerleşik hayat sürdürmüşlerdir.
* Afanesyevo Kültürü: MÖ 3000-2000 de Altay-Sayan dağlarının kuzey batısında bulunmuştur. Orta Asya medeniyetinin temelini oluşturduğu sanılmaktadır. Avcılık ve hayvancılıkla uğraşan savaşçı bir toplum tarafından meydana getirilmiştir.
* Andronova Kültürü: MÖ 2000-1200 yıllarında Yenisey'deki Andronova da bulunmuştur. Türklerin ilk ataları tarafından meydana getirilmiştir.
* Karasuk Kültürü: MÖ l.binde Yenisey’de bulunmuştur. Çadır, araba, kumaş dokumalar ve elbiseler bulunmuştur.
İLK TÜRK DEVLETLERİ:
*Bilinen ilk Türk devleti Saka’lardır. Sakaların Türk olduğunu Alp Er Tunga destanı ve İskitlerden kalma sanat eserlerinden anlıyoruz.
HUNLAR:
*Kutlu ülke Ötüken merkez olmak üzere Orhun ve Selenga nehirleri çevresinde kurulmuştur.
*Hunlar'a ait ilk belge MÖ 318 yılına ait Hun prensleri ile Çin arasında yapılan bir antlaşmadır.
*Hun akınları karşısında Çinliler savunma tedbiri olarak Çin Seddini yaptılar.(MÖ 214 yılında tamamlandı.)
*Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır.
*Temandan sonra Mete başa geçmiştir.
*Mete,Tunguzları,Yüeçiler’i ve Vusonlar’ı yendi. Çin üzerine seferler yaparak vergiye bağladı. İpek Yolunu ele geçirdi ve Çinli bir prenses ile evlendi.
Parçalanma Sebepleri:
*İç mücadeleler ve Çin’in entrikaları
*İpek Yolunun elden çıkması
*Prensler arasındaki taht kavgaları
-Çin’in egemenliğine girmek isteyen Hohanyeh ile Çiçi arasındaki mücadele sonunda Hun devleti doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı.(MÖ l yy.)
*Hohan-yeh yönetimindeki Doğu Hunları Çin’in egemenliğine girdi. Batı Hunları ise Çin tarafından ortadan kaldırıldı.
*Çinin egemenliğinden kurtulan Doğu Hunları, MS 48 yılında Kuzey ve Güney Hunları olmak üzere ikiye ayrıldılar.
*Güney Hunları inin egemenliğini kabul ederken,Kuzey Hunları batıya doğru göç ettiler.
*Batıya doğru göçeden bu Türkler kavimler göçünü başlattılar.
KAVİMLER GÖÇÜ:
*Kuzey ve Batı Hunları Balamır’ın komutasında Tuna boylarında göründüler.
*Önlerine çıkan Slav, Germen, Sakson (vs) kavimlerini batıya doğru ittiler.
Sonuçları:
*Roma İmparatorluğu parçalandı ve Batı Roma yıkıldı. (Ortaçağın başlangıcı).
*Avrupa’nın etnik yapısı değişti. Yeni devletler kuruldu.
*Barbar kavimler Hıristiyanlığı kabul ederek hakim dil haline getirdiler.
*Merkezi krallıkların yıkılmasıyla feodalite (derebeylik) rejimi kuruldu. Skolastik düşünce egemen oldu.
*Avrupa’daki karışıklıklar yüz yıl kadar sürdü.
Avrupa da Hun Devleti kuruldu.
AVRUPA HUNLARI:
*Batıya doğru yönelen Türklerin bir kolu Kafkaslardan Anadolu’ya, Erzurum ve Malatya civarlarına geldiler.
*Balamır komutasında batıya doğru yönelenler ise Avrupa’ya geldiler.
*Avrupa Hunları, Uldız, Karaton ve Rua zamanında Bizans ile savaşarak Batı Roma ile iyi geçindiler. Attila da Uldız’ın siyasetini uygulayarak Bizansı baskı altına aldı.
*İki Balkan seferi yapan Attila, her seferinde Bizans ile ağır koşullar içeren antlaşmalar imzaladı.
*Bunlar:
-Yıllık vergileri her defasında iki-üç kat arttırılmıştır.
-Hun sınırındaki Bizans kaleleri yıktırılacaktır.
-Hun kaçakları kabul edilmeyecek ve geri iade edilecektir.
*Bundan sonra Doğu Roma üzerine sefere çıktı.
-Bir yıl önce kendisine evlenme teklifinde bulunan Romalı Prensesi, Roma topraklarının yarısının çeyiz olarak verilmesi koşuluyla zevceliğe kabul ettiğini bildirdi.
-Bu isteği reddedilen Attila l.Galya seferine çıktı.
-Meşhur Romalı komuta Aetius’la 451 yılında Paris yakınlarında yapılan savaşta her iki taraf da büyük kayıplar verdi.
-Ertesi yıl 2.Galya seferine çıkan Attila, Papanın isteği üzerine bu seferinden vazgeçti.
-Attila’nın ölümünden sonra Avrupa Hunları yıkıldı.
*Dağılma Sebepleri:
-Attila’dan sonra başa geçenlerin Yetersizliği.
-İç karışıklıklar ve Germen kavimlerinin isyanı.
-Hun nüfusunun azlığı.
*Avrupa Hunları, Karedeniz in batı kıyılarına yerleştiler ve Hıristiyanlaşarak yerli kavimler içerisinde eriyerek yok oldular.
*Avrupa Hun’larının yerine Orta ve Güney Avrupa’da Macarlar ve Bulgarlar devlet kurdular.
GÖKTÜRKLER
*Avar Devletinde demircilikle uğraşan Göktürkler, Töles’lerin isyanını bastırdıktan sonra Avar’lara karşı isyan ederek bağımsızlıklarını elde ettiler.
*Göktürklerin ilk hükümdarı Bumin Kağandır.
*Devlet geleneklere göre ikiye ayrıldı:Doğuyu yöneten Bumin Kağan ülkenin batı bölgesini kardeşi İstemi Yağbu’ya bıraktı.
*İstemi Yabgu, İpek Yolunu elinde tutabilmek için Akhunlar’a karşı Sasanilerle anlaştı. Akhun toprakları Göktürk’lerle Sasaniler arasında paylaşıldı.
*Sasaniler‘in İpek Yolunu ele geçirebilmek için Akhun topraklarının tümünü ele geçirmeye çalış-ması üzerine îstemi Yabgu, Bizans ile anlaşarak Sasanilerle savaştı.
*Not:Göktürk-Bizans ittifakı sonucu zayıflayan Sasani Devletine Hz. Ömer zamanında Müslümanlar son vermiştir.
*Göktürklerin İkiye Ayrılması:
-Mukan Kağandan sonra başa Tapo geçti.
-Çin seferinden dönerken beraberinde getirdiği rahiplerin etkisinde kalarak Budizm’e ilgi duydu. Ülkede Budist tapınakları ile Buda heykellerinin yapılması halkın tepkisine neden oldu.
-İstemi Yabgu’nun yerine geçen Tardu, Çin entrikalarının da etkisiyle kendisini Kağan ilen etti.
-Tapo’nun yanlış siyaseti, Tardu’nun ihtirası ve Çin’in entrikaları sonucu Göktürkler ikiye ayrıldı.
*Doğu Göktürk Devletinin başına Tapo’dan sonra İşbara geçti. İşbara dan sonra Doğu Göktürkleri Çin’in egemenliği altına girdi.
*Batı Göktürk Hükümdarı Tardu, Doğu ve Batı Göktürkleri birleştirmek için uğraştı. Çin üzerine seferler düzenledi. Su kaynaklarının Çin tarafından zehirlenmesi üzerine büyük kayıplar verdi.
-Tardu, İran ile mücadele ederek topraklarını genişletti.
-Güçlerini kaybeden Batı Göktürkleri de bir süre sonra Çin’in himayesine girdi.
II.GÖKTÜRK DEVLETİ (Kutluk Devleti):
*Kurucusu Kutluk Kağan’dır.(İlteriş Unvanını aldı.)
*Kapkan Kağan, Bilge Kağan, Tonyukuk ve Kül Tiğin, II. Göktürk Devletinin en ünlü devlet adamlarıdır.
*Kapgan Kağan,Çini yenerek vergiye bağladı. Moğol Kitanları, Kırgızları yendi. Maveraünnehir’e kadar ilerleyen Türkler, ilk defa Araplarla karşılaştılar.
-Basmıl, Karluk, Türgiş ve Kırgız isyanları bastırıldı.
-Kapgan Kağan Oğuzlar tarafından pusuya düşürülerek öldürüldü.
*Bilge Kağan zamanında isyan eden Türk boyları itaat altına alındı.
-Çin yenilgiye uğratıldı.
-Bilge Kağan, veziri tarafından zehirlenerek öldürüldü.
*Bilge Kağandan sonra devletin kadınların eline geçmesi, devletin yıkılmasına neden olmuştur.
-Basmıl, Karluk ve Uygurlar birleşerek bu devlete son verdiler (742)
-Uygur Başbuğu Kutluğ Bilge Kül, Kağan oldu (745).
Not:Göktürk Kitabeleri bu dönemde yazılmıştır.
-Kitabeler Bilge Kağan, Tonyukuk ve Kül Tiğin adına dikilmiştir.
-Kitabelerin yazarı Yulluğ Tiğin’dir.
-Kitabeleri ilk defa Danimarkalı dilci Thomsen okumuştur.
UYGURLAR:
*Kutluk Bilge Kül Kağan, Karabalgasun merkez olmak üzere devleti kurdu.
